Hlaupabóla er algengur sjúkdómur sem orsakast af varicella zoster (herpes zoster) veiru. Yfirleitt er um vægan sjúkdóm að ræða. Í einstaka tilfellum getur hlaupabóla orðið að alvarlegum sjúkdómi, þ.e. ef veiran nær að dreifa sér til ýmissa líffæra og valda skaða.
Nánast allir hafa fengið hlaupabólu einhvern tímann á lífsleiðinni. Algengast var að fólk fékk sjúkdóminn á barnsaldri en árið 2020 hófst reglubundin bólusetning gegn hlaupabólu.
Einkenni
- Útbrot á bol og andliti til að byrja með, en þau geta einnig komið fram í hársverði og á fótum. Stundum berast útbrotin yfir í slímhúðir og kynfæri
- Oft verður vart við slappleika og vægan hita í 1-2 daga áður en útbrot koma fram og varir hitinn áfram hjá börnum og unglingum í 2-3 daga samhliða útbrotunum
- Útbrotin byrja sem litlar rauðar bólur sem eftir nokkra klukkutíma verða að vessafylltum blöðrum Blöðrurnar verða síðan að sárum á 1-2 dögum. Það myndast hrúður og þær þorna upp
- Nýjar bólur geta bæst við eftir 3-6 daga
- Það er mjög mismunandi hversu mikil útbrot hver einstaklingur fær
- Útbrotunum fylgir oft mikill kláði og það er hætta á að bakteríusýking geti borist í þau
- Önnur einkenni geta verið höfuðverkur, lystarleysi og særindi í hálsi
Sjúkdómurinn varir í 7-10 daga hjá börnum en lengur hjá fullorðnum. Flestir fá hlaupabólu bara einu sinni á ævinni.
Smitleiðir
Sjúkdómurinn smitast á milli manna með úða frá öndunarvegum og með beinni snertingu við útbrotin sem eru vessafylltar blöðrur ef þær eru sprungnar því veiran er í vessanum.
Það geta liðið 10-21 dagar frá smiti og þar til einkenni koma fram. Einstaklingur getur smitað aðra allt að þremur dögum áður en hann fær sjálfur útbrot og er smitandi þar til allar bólur hafa sprungið og þornað upp.
Bólusett börn sem greinast með hlaupabólu geta einnig smitað aðra þrátt fyrir að fá oftast væg einkenni. Öll börn eiga að vera heima þar til engar nýjar bólur eru að myndast og þær orðnar þurrar, enginn vessi að koma úr þeim.
Í kjölfar hlaupabólusýkingar tekur veiran sér bólfestu í taugum líkamans og liggur þar dulin. Hún getur síðar tekið sig upp og valdið svokölluðum ristli sem einkennist af staðbundnum og sársaukafullum blöðrulíkum útbrotum. Einstaklingur með ristil getur smitað aðra af hlaupabólu.
Greining
Útbrot hlaupabólu er einkennandi fyrir sjúkdóminn og byggir greiningin á þeim. Einnig er hægt að greina veiruna með ræktun frá útbrotum eða með blóðrannsókn.
Forvarnir
Til er bóluefni gegn hlaupabólu. Börn fædd 2019 og síðar eiga rétt á bólusetningu að kostnaðarlausu.
Foreldrar barna fædd 2018 eða fyrr geta óskað eftir að kaupa bóluefnið fyrir þau börn sem ekki hafa fengið hlaupabóluna. Bóluefnið er lyfseðilsskylt.
Fólk sem er útsett fyrir hlaupabólu en hefur ekki mótefni er ráðlagt að fara í bólusetningu á næstu 3-5 dögum.
Hvað get ég gert?
- Halda kyrru fyrir
- Drekka vel
- Draga úr kláða.
- Hægt er að lina kláða með köldum bökstrum
- Sturta eða bað geta slegið á kláðann. Hiti og sviti auka á kláðann
- Lyf til útvortis notkunar, t.d. sinkáburður og púður, áburður sem inniheldur menthol svo og mentholspritt. Einnig eru til staðdeyfikrem. Þessi lyf draga einungis úr kláðanum tímabundið og við notkun þeirra ber að hafa í huga að þau geta valdið sviða í stutta stund
- Trufli kláðinn svefn er hægt að nota kláðastillandi lyf sem fást án lyfseðils
- Halda skal smituðum einstaklingi heima við
- Gæta þarf hreinlætis. Börn klóra sér gjarnan í blöðrurnar og geta borið smit
- Hægt er að gefa hitalækkandi lyf eins og paracetamól (panodil) en gæta verður þess að þau inni haldi ekki aspirín og ekki er mælt með lyfjum sem innihalda íbúprófen.
- Sýktir fullorðnir ættu að halda sig frá vinnu og sýkt börn ættu að vera fjarri skóla eða leikskóla þar til allar útbrotsblöðrur hafa skorpað og engar nýjar birtast. Þetta tekur venjulega allt að fimm daga
Hvenær skal leita aðstoðar?
Leitaðu til heilsugæslunnar ef:
- Bólga er í augum
- Grunur er um bakteríusýkingu í úbrotum
- Grunur um lungnabólgu
- Einkenni þvagfærasýkingar eru til staðar: Sviði við þvaglát eða ör þvaglát
- Ógleði og uppköst
- Skert ónæmiskerfi
Leitaðu til bráðamóttökunnar ef:
- Höfuðverkur er mjög slæmur
- Stífur hnakki
- Minnkuð meðvitund
- Krampi
- Ofskynjanir
- Minnistap
- Öndunarörðugleikar
Finna næstu heilsugæslu eða bráðamóttöku hér.
Yfirleitt stafar engin hætta af hlaupabólu. Börn verða yfirleitt lítið veik en hlaupabóla leggst oft þyngra á unglinga og fullorðna einstaklinga sem er líka hættara við fylgikvillum en börnum.
Helstu fylgikvillar sem geta komið í kjölfar hlaupabólu eru:
- Þvagfærasýking
- Bólga í augum
- Lungnabólga
- Í stöku tilfellum getur hlaupabóla valdið heilabólgu og hjartavöðvabólgu
Notast er við tvö bóluefni gegn hlaupabólu, Varilrix og Varivax.
Hvenær gefið: Byrjað var að bólusetja gegn hlaupabólu í barnabólusetningum með bóluefninu Varilrix í 1 janúar 2019. Gefnir eru tveir skammtar, við 18 mánaða og 2,5 árs aldur.
Fólk og börn sem fædd eru fyrir 1 janúar 2019 fékk ekki bóluefni fyrir hlaupabólu í grunnbólusetningum en getur óskað eftir lyfseðli hjá lækni. Greiða þarf sérstaklega fyrir bóluefnið Varivax er notað í þeim tilfellum.
Til að fá góða vörn gegn hlaupabólu þarf tvo skammta, með 4-8 vikum á milli skammta. Bóluefnið er lifandi og fá einstaklingar frá 12 mánaða aldri tvo skammta.
Ekki er talin þörf á örvunarskammti eftir að tveir skammtar hafa verið gefnir.
Virkni bóluefnis: Bóluefnin veita góða vörn gegn hlaupabólusmiti. Fái fólk hlaupabólu þrátt fyrir bólusetningu verða veikindi mun vægari en ella. Það, að hafa fengið hlaupabólu sem barn, eða fengið bólusetningu gegn hlaupabólu kemur ekki í veg fyrir ristil (e. Shingles) þó um sömu veiru sé að ræða.
Sérstakt bóluefni, Shingrix, veitir vörn gegn þeim sjúkdómi.
Frábendingar: Bóluefnið á ekki að gefa í eftirfarandi tilfellum nema í samráði við lækni eða hjúkrunarfræðing:
- Grunur um ofnæmi fyrir bóluefninu eða einhverju innihaldsefni þess
- Fólki sem hefur áður fengið alvarlegar aukaverkanir af bólusetningu
- Fólki með hita yfir 38,5℃ eða bráða sýkingu
- Fólki með blóðsjúkdóma, krabbamein, HIV sýkingu eða alnæmi og þau sem fá stóra steraskammta sem veikja ónæmiskerfið
- Þunguðum konum og auk þess skal forðast þungun í mánuð eftir bólusetningu
Aukaverkanir: Fólk getur í einstaka tilfellum fengið hita og jafnvel útbrot sem líkjast hlaupabólu einhverjum dögum eftir bólusetningu. Þá getur stungustaður verið aumur og jafnvel rauður og þrútinn í nokkra daga. Sýking í efri öndunarfærum er þekkt aukaverkun eftir bólusetningu gegn hlaupabólu.
Þar sem lifandi bóluefni er að ræða er möguleiki að smita annað fólk af hlaupabólu eftir bólusetningnu. Ráðlagt er að halda sig fá ungabörnum, ófrískum konum og fólki með veiklað ónæmiskerfi í allt að 6 vikur eftir að bólusett er gegn hlaupabólu.
Ef grunur um alvarleg ofnæmisviðbrögð skal leita tafarlaust til læknis.