Felmtursröskun er geðröskun sem einkennist af reglulegum ofsakvíðaköstum sem koma upp úr þurru í allskyns aðstæðum, án nokkurrar greinilegrar ástæðu og valda ótta.
Öll finna öðru hvoru fyrir kvíða en kvíði getur vakið upp alls kyns líkamleg viðbrögð í líkamanum eins og aukinn hjartslátt, svima og skjálfta. Mörg hafa einhvern tímann upplifað skyndilegan ótta eða yfirþyrmandi kvíða og það er eðlilegt að upplifa líkamleg einkenni kvíða í streituvaldandi aðstæðum eða aðstæðum sem vekja kvíða. Að sama skapi er eðlilegt að upplifa ótta í hættulegum aðstæðum.
Ef ofsakvíðaköst koma mjög reglulega og kvíðinn er orðinn það hamlandi til lengri tíma að hann hefur áhrif á lífsgæði og getu til að sinna og njóta athafna daglegs lífs getur verið að um sé að ræða felmtursröskun.
Mörg hafa fundið fyrir miklum kvíða einhvern tímann á ævinni og mörg hafa einhvern tímann fengið kvíðakast. Ofsakvíðaköst geta komið upp í tengslum við annan vanda eins og aðrar kvíðaraskanir. Felmtursröskun er annað en að fá stundum ofsalega mikinn kvíða eða finna reglulega fyrir kvíða.
Ofsakvíðaröskun er algeng kvíðaröskun sem einkennist af því að upplifa reglulega mikið af líkamlegum einkennum sem ná hámarki á innan við tíu mínútum, eins og aukinn hjartslátt, svima eða andþyngsli.
Óttast er að líkamlegu einkennin geti verið merki um að eitthvað hræðilegt muni eiga sér stað eins og að aukinn hjartsláttur geti verið merki um yfirvofandi hjartaáfall. Brugðist er við með hegðun sem á að koma í veg fyrir það sem er óttast.
Þetta getur leitt til þess að lifað er í ótta við ótta, sem í sjálfu sér veldur meiri ótta og getur ýtt undir fleiri ofsakvíðaköst. Felmtursröskun getur valdið mikilli vanlíðan og haft mikil áhrif á daglegt líf, sjálfstraust, sambönd, nám og störf. Mörg þurfa sértæka meðferð til að takast á við þessa kvíðaröskun.
Ef einkenni ofsakvíðaröskunar eru farin að hafa áhrif á líf og lífsgæði er mikilvægt að leita hjálpar. Það er til mjög áhrifarík meðferð við þessari kvíðaröskun. Án viðeigandi meðferðar geta kvíðaraskanir leitt til annars vanda, sem dæmi þunglyndi.
Einkenni
Einkenni felmtursröskunar birtast á mismunandi hátt og það er mismunandi á milli fólks hvaða aðstæður eru sérstaklega erfiðar og hvaða líkamlegu einkenni valda mestum ótta. Ofsakvíðaköst geta verið mjög óþægileg en þau eru ekki hættuleg.
Fjöldi ofsakvíðakasta fer eftir alvarleika vanda, sum fá nokkur ofsakvíðaköst í mánuði en önnur fá mörg kvíðaköst á viku. Stundum koma minni kvíðaköst á milli sem ná ekki fullu ofsakvíðakasti.
Líkamleg einkenni:
Í ofsakvíðakasti hellast skyndilega yfir mann fjöldi líkamlegra einkenna án greinilegrar ástæðu og þau ná hámarki á innan við 10 mínútum. Ofsakvíðakast líður yfirleitt hjá á 5-20 mínútum.
Dæmi um einkenni eru:
- Erfiðleikar við að anda/ að vera andstutt
- Doði
- Hita eða kuldakast
- Köfnunartilfinning
- Munnþurrkur
- Nálardofi
- Mæði, grunn og hröð öndun
- Ógleði
- Óraunveruleikatilfinning
- Óstöðugleiki
- Skjálfti
- Svimi
- Sviti
- Verkur fyrir bringu
- Yfirliðstilfinning
- Þungi yfir bringu
- Þungur hjartsláttur
- Öndunarerfiðleikar
- Ör hjartsláttur
Ofsakvíðakast veldur ekki líkamlegum skaða og það er margt annað sem getur ýtt undir eða framkallað ofangreind einkenni. Til dæmis getur kaffibolli eða lágur blóðþrýstingur valdið auknum hjartslætti.
Hugsanir
Á meðan á ofsakvíðakasti stendur snýst óttinn um að líkamlegu einkennin séu vísbending um yfirvofandi hættu eins og að hjartsláttur tákni yfirvofandi hjartaáfall eða að óraunveruleikatilfinning sé vísbending um að viðkomandi sé að missa vitið. Á milli ofsakvíðakasta hefur viðkomandi áhyggjur af því að fá annað slíkt kast.
Hegðun
Brugðist er við með hegðun sem ætlað er að afstýra því sem er óttast og er því einskonar öryggisráðstöfun. Mörg forðast aðstæður sem framkalla sömu líkamlegu einkenni og í kvíðakasti, eins og að forðast að fara í líkamsrækt því hreyfing eykur hjartsláttinn. Sum óttast og forðast aðstæður þar sem talið er að hjálp muni ekki berast ef líkamleg einkenni leiða til alvarlegra afleiðinga eins og hjartaáfalls.
Dæmi um hegðun í ofsakvíðakasti:
- Fara út úr aðstæðum þegar líkamleg einkenni gera vart við sig
- Fara úr úlpunni
- Forðast aðstæður þar sem talið er að geti komið upp ofsakvíðakast
- Forðast að vera eitt, í mannþröng eða lokuðu rými
- Forðast líkamlega áreynslu
- Fylgjast með andardrættinum
- Fylgjast með líkamlegum einkennum eins og hjartslættinum
- Hafa kvíðalyf með sér til öryggis
- Halda sér fast í eitthvað
- Neyta vímuefna eða áfengis
- Opna glugga
- Reyna að stýra líkamlegum einkennum til dæmis draga djúpt inn andann eða anda hægt
- Reyna að róa sig niður
- Setjast upp, leggjast niður eða ganga um
- Taka lyf sem slökkva á líkamlegum einkennum
Börn geta verið með kvíða og geta einnig fengið ofsakvíðaköst.
Ef barn fær ofsakvíðakast eru einkennin svipuð og hjá fullorðnum.
Greiningar á geðrænum vanda
Notað er staðlað geðgreiningarviðtal til þess að meta einkenni og alvarleika geðraskana. Stundum þarf fleiri en eitt viðtal til þess að greina vandann. Mikilvægt er að tryggja rétta greiningu, þar sem rétt greining er forsenda þess að geta vísað í viðeigandi meðferð.
Við greiningu á geðrænum vanda er yfirleitt spurt um núverandi og fyrri sögu um líkamlega og andlega heilsu, félagsaðstæður, lífsstíl og streituvaldandi aðstæður. Spurt er um einkenni algengra geðraskana og annars geðheilbrigðisvanda, ásamt áhrifum einkenna á getu til að sinna daglegu lífi.
Við greiningu á geðröskun meta fagaðilar alvarleika eftir fjölda og tegund einkenna, lengd þess tíma sem þau hafa verið til staðar og hömlun þeirra á daglegt líf. Spurt er um aðstæður sem valda kvíða, hugsanir eða áhyggjur í tengslum við slíkar aðstæður og hegðun í tengslum við það sem er óttast.
Fyrirkomulag matsviðtals er ólíkt eftir stöðvum. Á mörgum stöðvum er notast við rafræna spurningalista til þess að auka aðgengi og flýta fyrir þjónustu en víða eru matsviðtölin tekin í gegnum síma. Tímalengd matsviðtals getur verið allt að 90 mínútur en fer eftir eðli vanda, fyrirkomulagi og aðstæðum hverju sinni. Í sumum tilfellum þarf fleira en eitt viðtal til þess að geta greint vandann og veitt ráðgjöf varðandi viðeigandi meðferð eða viðbrögð við vandanum.
Í sumum tilfellum ráðleggur heimilislæknir blóðprufu til að útiloka aðrar orsakir fyrir einkennunum. Í sumum tilfellum er framkvæmd læknisskoðun til þess að útiloka aðrar orsakir fyrir einkennum. Notendur hafa rétt á túlki ef þörf krefur.
Skrifa niður og hafa í huga nýleg dæmi sem eru lýsandi fyrir vandann. Auðveldast er að taka dæmi um aðstæður sem eru nýliðnar, það er að segja aðstæður sem ollu þér kvíða undanfarna viku.
Skrifa niður hvar vandinn átti sér stað síðast, með hverjum, hvað var í gangi, hvað var óþægilegt við aðstæðurnar og hvaða hegðun notuð til að bregðast við þeim eða minnka vanlíðan.
Samtal við fagaðila er trúnaðarmál og það er mikilvægt að segja rétt frá til þess að auka líkur á viðeigandi þjónustu. Trúnaður er aðeins brotinn ef talið er að notandi eða einhver annar geti orðið fyrir skaða.
Meðferð
Mælt er með sjálfshjálparmeðferð, með eða án stuðnings við vægum einkennum felmtursröskunar, nánar tiltekið hugrænni atferlismeðferð, sem veitt er af sérþjálfuðum meðferðaraðila. Á heilsugæslu fer fram meðferð við vægum til miðlungsalvarlegum einkennum kvíðaraskana, eins og felmtursröskun. Við alvarlegri einkennum er mælt með hugrænni atferlismeðferð í einstaklingsviðtölum eða lyfjameðferð.
Samtalsmeðferð (hugræn atferlismeðferð)
Sjálfshjálparmeðferð er sérhæfð fyrir ofsakvíðaköst og getur verið í formi lesefnis, rafrænnar meðferðar eða hópmeðferðar. Hugræn atferlismeðferð (HAM) við felmtursröskun í einstaklingsmeðferð felur yfirleitt í sér vikuleg einstaklingsviðtöl, yfirleitt 60 mín í senn fyrstu 5-8 vikurnar, í 7-14 skipti á heildina litið, sem veitt eru af sérþjálfuðum meðferðaraðila.
Meðferðin getur verið krefjandi til skammtíma en ber yfirleitt skjótan árangur og leiðir til minni kvíða og betri lífsgæða til langtíma.
Lyf við félagsfælni
Í sumum tilfellum er notuð lyfjameðferð.
Mælt er með notkun ákveðinna lyfja (SSRI, SNRI eða TCA), til að takast á við felmtursröskun. Ef lyfjameðferðin hefur ekki borið árangur eftir 12 vikur er meðferð stundum breytt. Yfirleitt er mælt með því að taka lyfin í a.m.k. 6 mánuði. Stundum er hægt að hætta lyfjameðferð eftir það.
Mælt er með því að hætta ekki að taka lyf án þess að eiga samtal við lækni þar sem það getur valdið óþægilegum aukaverkunum að hætta skyndilega að taka lyf. Yfirleitt er lyfjameðferð tröppuð út rólega til að draga úr líkum á aukaverkunum. Einnig getur verið þörf fyrir að auka aftur skammtinn ef einkennin koma aftur.
Mögulegar aukaverkanir af SSRI lyfjum geta verið:
- Breytingar á kynhvöt
- Höfuðverkir
- Meltingartruflanir eins og niðurgangur eða harðlífi
- Óþreyja eða kvíði
- Sjálfsvígshugsanir
- Svefntruflanir
- Svimi
Flestar aukaverkanir líða hjá á nokkrum vikum þegar líkaminn venst lyfjunum. Mikilvægt er að upplýsa lækni um þungun þegar lyfjagjöf er rædd.
Hægt er að leita til fagaðila ef barn er talið vera að fá regluleg ofsakvíðaköst. Ef talið er að barn geti verið að glíma við einkenni felmtursröskunar getur verið að læknir fari vel yfir líkamleg einkenni til þess að útiloka aðrar ástæður fyrir einkennunum.
Það getur verið að barninu verði vísað áfram til sérfræðings sem gæti mælt með hugrænni atferlismeðferð hjá sérþjálfuðum meðferðaraðila til þess að læra að takast á við kvíðann. Ef samtalsmeðferð virkar ekki er í sumum tilfellum notuð lyfjagjöf.
Hvað get ég gert?
Sjálfshjálp getur verið gagnlegt fyrsta skref til að takast á við ofsakvíðaköst, áður en leitað er til fagaðila. Sumum finnst gagnlegt að lesa sjálfshjálparbók sem byggir á hugrænni atferlismeðferð.
Eftirfarandi ráðleggingar gætu hjálpað við vægum vanda:
- Forðast koffín, sykurríka fæðu, áfengi og sígarettur.
- Fara ekki úr aðstæðum til að reyna að draga úr kvíðanum.
- Halda áfram að gera það sem verið er að gera í stað þess að grípa til öryggishegðunar.
- Setja athyglina aftur á það sem þú ert að gera í stað þess að fylgjast með og hafa áhyggjur af líkamlegum einkennum.
- Regluleg hreyfing dregur almennt úr streitu.
- Reyna að skilja kvíðann betur og prófa að takast á við hann á annan hátt, til dæmis með að breyta um hegðun eða draga úr öryggisráðstöfunum.
- Það getur verið gott að minna sig á að líkamleg einkenni kvíða geta verið óþægileg en eru ekki hættuleg og þar af leiðandi þarf ekki að bregðast við þeim. Ef ekki er brugðist við þeim líður kvíðinn hjá af sjálfu sér og einkennin minnka.
Ef talið er að barn geti verið að glíma við einkenni felmtursröskunar er mikilvægt að ræða við það.
Það er mikilvægt að taka barnið alvarlega, sama hvað málið snýst um og hvað umönnunaraðilanum finnst um það. Það er ekki víst að öðrum finnist það vera stórt vandamál en barnið gæti upplifað það sem slíkt. Ef barnið vill ekki ræða málið er gott að upplýsa það að það geti leitað til umönnunaraðila ef það þarf á því að halda. Gott er að hvetja barnið til þess að ræða við einhvern sem það treystir, eins og annan fjölskyldumeðlim, vin eða einhvern í skólanum.
Það gæti verið hjálplegt að ræða við aðra sem þekkja barnið eins og aðra umönnunaraðila eða fjölskyldumeðlimi. Það getur verið gott að ræða við skóla barnsins til þess að komast að því hvort áhyggjur hafi vaknað þar. Æskilegt er að sé til staðar gott samstarf á milli skóla og fjölskyldu til þess að tryggja að barnið fái þann stuðning þar sem það þarf.
Ef barn hræðist líkamleg einkenni kvíða er hægt að prófa að:
- Hvetja barnið til að prófa sig áfram í aðstæðum sem valda kvíða til að sjá hvernig kvíðinn kemur og fer að sjálfu sér og komast að því að það sem er óttast gerist ekki í alvörunni.
- Minna barnið á að einkennin séu óþægileg en ekki hættuleg.
- Prófa sig áfram með barninu. Sjálfshjálparlesefni getur verið hjálplegt til að takast á við kvíða.
Mikilvægt er að huga m.a. að grunn þörfum barnsins, að barnið:
- Fái nægan svefn
- Borði reglulega hollt og fjölbreytt mataræði
- Eigi vini
- Geti sinnt eigin áhugamálum
- Hreyfi sig reglulega
- Upplifi öryggi í daglegu lífi
Hér er að finna ráðleggingar í tengslum við kvíða hjá börnum.
Hvenær skal leita aðstoðar?
Hægt er að leita til heilsugæslunnar ef talið er að vandinn snúist um felmtursröskun, sérstaklega ef kvíðinn er farinn að hafa mikil áhrif á daglegt líf og lífsgæði. Á heilsugæslu fer fram mat á geðrænum vanda og meðferð við algengum geðrænum vanda eins og felmtursröskun (ofsakvíðaröskun).
Við grun um felmtursröskun gæti verið vísað áfram til sálfræðings á heilsugæslustöðinni sem getur gert ítarlegt mat á vanda og veitt sértæka meðferð við felmtursröskun. Ef sálfræðiþjónustu er óskað skal hafa samband við þá heilsugæslustöð sem notandi er skráður á.
Í sumum tilfellum er vísað áfram í þjónustu á öðrum þjónustustigum eins og í geðheilsuteymi eða í sérhæfða þjónustu td. á spítalanum. Einnig er hægt að leita til fagaðila á stofu.
Finna næstu heilsugæslu hér.