Að ala upp barn er eitt mikilvægasta og mest krefjandi verkefni sem foreldrar takast á við í lífinu. Uppeldishlutverkið hefst strax við fæðingu barns og felur í sér að annast það, vernda, kenna því og veita leiðsögn. Markmið góðs uppeldis er að barnið verði heilbrigt, vel aðlagað, hamingjusamt og hafi færni sem kemur því til góða í framtíðinni. Uppeldisfærni er hins vegar hvorki meðfædd né kemur sjálfkrafa, heldur tekur tíma að tileinka sér nauðsynlega þekkingu, kunnáttu og hæfni.
Mikil gróska hefur verið í rannsóknum um uppeldi og hefur því þekking safnast sem bæði fagfólk og foreldrar geta nýtt sér. Þannig höfum við áreiðanlegar upplýsingar um hvaða leiðir eru vænlegri en aðrar til árangurs í uppeldi og hvað er líklegast til að stuðla að velferð barna til framtíðar.
Nokkur atriði sem mælt er með að foreldrar geri
- Koma sér saman um skipulag uppeldisins og setja sér markmið.
- Ræða og ákveða hvaða hegðun og færni foreldrum finnst eftirsóknarverð í fari barnsins, núna og þegar barnið kemst á legg.
- Koma á föstum venjum frá upphafi sem setja ramma um daglegt umhverfi barnsins og veita því öryggi.
- Gera raunhæfar væntingar til barnsins og gefa skýr skilaboð um til hvers er ætlast af því.
- Vera vakandi fyrir allri æskilegri hegðun barnsins og bregðast við með athygli, hrósi eða annarri umbun.
- Velja og fylgja eftir fáum og skýrum reglum sem eru í samræmi við þroska og aldur barnsins.
- Setja börnum mörk og hjálpa þeim að læra að setja sér eigin mörk.
- Vinna að því að fyrirbyggja erfiðleika frekar en að bíða þar til vandamál koma upp.
- Hvetja markvisst til góðrar hegðunar með leiðsögn, kennslu og góðu fordæmi. Þetta þýðir að foreldrar þurfa að vera mjög meðvitaðir um sína eigin hegðun.
- Muna að börn læra það sem fyrir þeim er haft.
Einnig er mikilvægt fyrir uppalendur að:
- Verja reglulega tíma með barninu og skipuleggja skemmtilegar samverustundir allrar fjölskyldunnar.
- Vinna saman að því að leysa verkefni eða vandamál sem koma upp.
- Passa upp á sig sjálf og makasambandið og hika ekki við að leita aðstoðar sérfróðra fagmanna ef þörf krefur.
- Vanda sig og styðja hvort annað, jákvæð athygli og hrós sem foreldrar gefa hvoru öðru hafa ekki síður góð áhrif en á börnin!
- Muna að enginn er fullkominn, hvorki foreldrar né börn og að allir geta gert mistök.
Óheppilegar uppeldisaðferðir geta valdið ýmiss konar erfiðleikum í hegðun og tilfinningalífi barna og ungmenna. Börn sem búa við agaleysi, ósamkvæmni, hörku eða skort á stöðugleika og jákvæðri svörun eru líklegri til að þróa erfiða hegðun en önnur börn. Góð tengsl á milli foreldris og barns, jákvæð samskipti og notkun hróss eru hins vegar ákveðin vörn gegn þróun erfiðrar hegðunar.
- Uppeldi er það sem gert er til að styðja við þroska barna og kenna þeim hvernig þau eiga að haga sér.
- Það hvernig fyrirmyndir uppalendur eru og hvernig þeir bregðast við hegðun barna getur ýmist aukið líkurnar á því að börn hegði sér á æskilegan eða óæskilegan hátt.
- Hægt er að kenna öllum börnum ákveðna hegðun. Það fer hins vegar eftir meðfæddum eiginleikum barna hversu mikið foreldrar og aðrir uppalendur þurfa að hafa fyrir því.
- Til að uppeldi skili tilætluðum árangri þarf uppalandi að sýna barninu hlýju, gott fordæmi og nota aga á markvissan hátt.
- Agi snýst ekki bara um að takast á við hegðunarerfiðleika.
- Árangursríkur agi er þegar barnið fær fyrirmynd, leiðsögn og kennslu frá uppalendum um hvernig skuli hegða sér.
- Notkun aga gefur barninu staðfestingu á því hvort það er að gera rétt eða rangt.
- Notkun aga stuðlar að því að börn finni fyrir öryggi og væntumþykju.
- Agi veitir börnum utanaðkomandi stýringu og mörk sem hjálpar þeim að læra sjálf að stjórna eigin hegðun.
- Sjálfsagi er mikilvægur fyrir börn í framtíðinni til að takast á við mótlæti og erfiðar tilfinningar s.s. reiði. Sjálfsagi kennir börnum líka tillitsemi og veitir þeim sjálfsöryggi til að standa á eigin sannfæringu.
- Hafa skal í huga að agi er notaður til að komast að ákveðnu markmiði en ekki markmið í sjálfu sér.
- Reglur eru mikilvægar í uppeldi og nauðsynlegar til að ná góðum aga.
- Reglur ættu að vera fáar og skýrar, sértækar frekar en almennar og á jákvæðu formi frekar en neikvæðu. Þær ættu að segja hvað á eða má gera, frekar en hvað má ekki.
- Reglur þurfa að vera vel ígrundaðar og undirbúnar, helst af öllum uppalendum sameiginlega. Gott er að hafa reglurnar sýnilegar t.d. hengja þær upp á vegg.
- Reglur þurfa að vera sanngjarnar og raunhæfar bæði fyrir foreldra og börn. Annars verður erfitt að fylgja þeim.
- Ákveða þarf fyrirfram hvernig á að framfylgja reglum og hver viðurlög eru ef regla er brotin. Mikilvægt er að viðurlög beinist að hegðun barnsins en ekki því sjálfu.
- Tryggja þarf að barnið nái að þekkja og skilja þær reglur sem því er ætlað að fylgja.
- Gott er útskýra fyrir börnum af hverju reglur eru nauðsynlegar, t.d. með tengingu við íþróttir, umferð eða annað í raunveruleika barnanna.
- Nauðsynlegt er að framfylgja settum reglum, annars eru þær verri en engar.
- Reglur ættu að vera leið til að ná ákveðnu markmiði, en ekki að vera reglur reglnanna vegna.
Sérstaklega ber að varast að:
- Setja reglur sem ómögulegt er að fara eftir.
- Viðurlög séu of þung miðað við hegðunina eða of áberandi.
- Missa stjórn á skapi sínu og bregðast við í reiði.
- Skammast og tuða. Það skilar ekki árangri og veldur öllum pirringi, reiði og leiða.
- Lenda í þrætum við barnið í hita leiksins um reglur og mörk sem þegar hafa verið ákveðin.
- Umbuna fyrir óæskilega hegðun. Öll athygli, jafnvel skammir geta virkað sem umbun og því ýtt undir að barnið sýni óæskilega hegðun aftur.
- Niðurlægja barnið eða hæðast að því. Ekki meiða, hræða eða hóta barninu.
- Gefa tvöföld skilaboð, t.d. að orð og athafnir stangist á.
- Vera slæm fyrirmynd með orðum eða hegðun.
- Svíkja það sem lofað hefur verið eða gefa loforð sem ekki er hægt að standa við.
Víða um land halda heilsugæslustöðvar og sveitarfélög uppeldisnámskeið sem Þroska- og hegðunarstöð hefur hannað og heldur utan um. Það er tilvalið að kynna sér hvort námskeið er í boði í þínu nágrenni. Hér má sjá umfjöllun um námskeiðið Uppeldi sem virkar - færni til framtíðar.
Stór hluti barna eru alin upp af foreldrum sem búa ekki saman. Félagsmálaráðuneytið hefur fjármagnað gagnreynd netnámskeið sem eru fólki að kostaðarlausu og aðstoða fólk við að vera í samvinnu eftir skilnað - barnanna vegna. Þau nýtast einnig vel fyrir fólk í öðrum aðstæðum til að bæta samvinnu foreldra.